ساختار سازمانی چیست؟ | معرفی ۹ مورد از معروف ترین انواع ساختار سازمانی

ساختار سازمانی یک شرکت سلسله مراتبی از تیم‌ها، رهبران، مدیران و مشارکت‌کنندگان فردی کسب‌وکار است. این ساختار تعیین می‌کند که کارکنان چه کاری انجام می‌دهند، به چه کسانی گزارش می‌دهند و چگونه تصمیم گیری می‌کنند. به بیان ساده، ساختار سازمانی مانند نقشه ای است که به سادگی نحوه کار شرکت شما و نحوه سازماندهی نقش‌های آن را توضیح می‌دهد.

ساختار سازمانی چیست؟

ساختار سازمانی به کارمندان کمک می‌کند وظایف و مسئولیت‌هایشان را بشناسند، بدانند به چه کسی باید گزارش دهند، چه تصمیماتی باید بگیرند و چطور با افراد و تیم‌های مختلف در شرکت تعامل داشته باشند. ساختارهای سازمانی می‌توانند متمرکز یا غیرمتمرکز، سلسله مراتبی یا دایره‌ای، افقی یا عمودی باشند.
 

متمرکز در برابر غیرمتمرکز

خیلی از شرکت‌ها از مدل سنتی ساختار متمرکز استفاده می‌کنند. این سازمان‌ها یک رهبری متمرکز دارند، زنجیره دستورات و نقش افراد در آنها کاملا مشخص است.
برعکس در ساختار غیرمتمرکز، تیم‌ها اختیارات بیشتری در تصمیم‌گیری‌ها دارند و ممکن است بین گروه‌ها، همکاری متقابل وجود داشته باشد.
 

سلسله‌ مراتبی در مقابل دایره‌ای

ساختار سلسله مراتبی یک چارت سازمانی هرمی شکل است که یک نقش در راس هرم وجود دارد و زنجیره دستورات از بالا به پایین است.
از آن طرف، چارت سازمانی دایره‌ای مثل دایره‌های متحدالمرکز هستند که رهبر شرکت در مرکز دایره قرار دارد و گردش اطلاعات از حلقه‌ای به حلقه دیگر است.
 

عمودی در برابر افقی

چارت سازمانی عمودی یک زنجیره دستورات مشخص دارد که گروه کوچکی از رهبران در بالای آن قرار دارند و هر سطح پایین‌تر، مسئولیت و اختیارات کمتری دارد.
در ساختار سازمانی افقی ممکن است فرد به بیش از یک نفر گزارش دهد و اختیارات و مسئولیت‌های بین بخشی وجود داشته باشد.

چگونه یک ساختار سازمانی مناسب ایجاد کنیم؟

برای ایجاد یک ساختار سازمانی مناسب باید چند مرحله کلیدی را دنبال کنید تا سازمان بتواند به‌طور مؤثر اهداف خود را محقق کند و هماهنگی بین واحدها حفظ شود.
 

۱. تعیین اهداف و مأموریت سازمان

ابتدا مشخص کنید سازمان چه هدفی دارد و چه مأموریتی را دنبال می‌کند. ساختار سازمانی باید از تحقق این اهداف پشتیبانی کرده و فرآیندها را بهینه کند.
 

۲. شناسایی وظایف و فعالیت‌ها

تمام وظایف، مسئولیت‌ها و فرآیندهای کلیدی سازمان را فهرست کنید تا بدانید چه فعالیت‌هایی باید انجام شوند و هر واحد چه نقشی دارد.
 

۳. گروه‌بندی فعالیت‌ها و واحدها

وظایف مشابه را در یک دسته قرار دهید. روش‌های رایج شامل گروه‌بندی براساس عملکرد (مثل بازاریابی، فروش، تولید)، محصول یا منطقه جغرافیایی هستند.
 

۴. تعیین سطوح مدیریتی و سلسله‌مراتب

مشخص کنید چه سطوح مدیریتی نیاز دارید، گزارش‌دهی‌ها چگونه باشد و هر مدیر یا سرپرست چه مسئولیتی دارد. این مرحله شفافیت و هماهنگی را افزایش می‌دهد.
 

۵. تعریف نقش‌ها و مسئولیت‌ها

برای هر موقعیت شغلی شرح وظایف دقیق و مشخصات مسئولیت‌ها را تعریف کنید تا ابهام و تضاد وظایف ایجاد نشود.
 

۶. ارتباطات و جریان اطلاعات

نحوه جریان اطلاعات بین واحدها، مدیران و کارکنان را مشخص کنید تا تصمیم‌گیری سریع و هماهنگی بین تیم‌ها امکان‌پذیر شود.
 

۷. ارزیابی و بازنگری

پس از پیاده‌سازی، عملکرد ساختار سازمانی را ارزیابی کنید و در صورت نیاز تغییرات لازم برای افزایش کارایی و انعطاف‌پذیری اعمال نمایید.

انواع ساختار سازمانی (Types of Organizational Structure)

در این مقاله 9 نوع معمول از انواع ساختار سازمانی، دلایل استفاده از آن‌ها و مزایا و معایب انواع ساختارها را به طور کامل بررسی می‌کنیم.

1. ساختار سلسله مراتبی (Hierarchical organizational structure)

ساختار سلسله‌مراتبی یکی از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین انواع ساختار سازمانی است که در آن سطوح مدیریتی به‌صورت عمودی و طبقه‌بندی‌شده از بالا به پایین تنظیم می‌شوند. در این ساختار، هر کارمند به یک مدیر مستقیم گزارش می‌دهد و زنجیره‌ای مشخص از فرمان وجود دارد. تصمیم‌گیری‌ها معمولاً در سطوح بالاتر انجام می‌شود و دستورات به تدریج به سطوح پایین‌تر منتقل می‌گردد. این ساختار نظم، شفافیت در مسئولیت‌ها و کنترل مدیریتی بالایی ایجاد می‌کند، اما ممکن است ارتباطات را کند و انعطاف‌پذیری را کاهش دهد، به‌ویژه در سازمان‌های بزرگ و چندسطحی.
 

نقاط قوت

• سطوح اختیارات و مسئولیت را بهتر تعریف می‌کند.
• نشان می‌دهد که هر فرد به چه کسانی گزارش می‌دهد یا در مورد پروژه‌های خاص با چه کسی صحبت می‌کند.
• مسیرهای شغلی و شانس ارتقاء را مشخص کرده و در کارکنان انگیزه ایجاد می‌کند.
• به هر کارمند یک تخصص می‌دهد.
• ایجاد رفاقت بین کارکنان یک بخش

نقاط ضعف

• به خاطر بروکراسی زیاد، امکان نوآوری یا احتمال تغییرات مهم را کاهش می‌دهد.
• باعث می‌شود که کارکنان – به جای منافع کل شرکت – به منافع یک بخش پایبند باشند.
• باعث می‌شود کارکنان سطح پایین احساس کنند که مالکیت کمتری دارند و نمی‌توانند ایده‌های خود را در شرکت بیان کنند.

2. ساختار عملکردی (Functional organizational structure)

ساختار عملکردی یکی از رایج‌ترین مدل‌های سازمانی است که در آن کارکنان بر اساس نوع وظیفه یا تخصص‌شان در بخش‌های مختلف گروه‌بندی می‌شوند؛ مانند بازاریابی، فروش، مالی، منابع انسانی و تولید. هر بخش توسط مدیری که در آن حوزه تخصص دارد، هدایت می‌شود و به مدیر ارشد گزارش می‌دهد. این ساختار باعث افزایش کارایی، تمرکز تخصصی و هماهنگی درون‌واحدی می‌شود. با این حال، ممکن است ارتباط بین بخش‌ها ضعیف شده و همکاری میان‌وظیفه‌ای کاهش یابد. این نوع ساختار معمولاً برای سازمان‌هایی با فعالیت‌های پایدار و محیط‌های کاری نسبتاً ثابت مناسب است.
 

نقاط قوت

• به کارکنان این امکان را می‌دهد که بر نقش خود تمرکز کنند.
• تخصص گرایی را ترغیب می‌کند.
• به تیم‌ها و بخش‌های مختلف کمک می‌کند در تصمیم خود مصمم باشند.
• به‌راحتی و در هر شرکتی با ابعاد مختلف مقیاس‌پذیر است.

نقاط ضعف

• ممکن است باعث ایجاد حالت سیلویی در شرکت شود.
• مانع ارتباطات بین دپارتمان‌ها می‌شود.
• فرایندها و استراتژی‌های بازار یا محصولات مختلف در یک شرکت را مبهم می‌کند.

3. ساختار افقی یا مسطح (Flat organizational structure)

ساختار افقی یا مسطح نوعی ساختار سازمانی است که در آن سطوح مدیریتی بسیار کم و فاصله میان مدیران و کارکنان حداقل است. این ساختار معمولاً در سازمان‌های کوچک یا استارتاپ‌ها استفاده می‌شود تا ارتباطات مستقیم‌تر و تصمیم‌گیری سریع‌تر انجام شود. در ساختار افقی، تمرکز بر همکاری، خلاقیت و مسئولیت‌پذیری فردی است و کارکنان آزادی بیشتری برای ابراز نظر و مشارکت در تصمیم‌گیری دارند. مزیت اصلی آن، انعطاف‌پذیری و انگیزه بالای کارکنان است، اما در سازمان‌های بزرگ ممکن است باعث ابهام در نقش‌ها و دشواری در هماهنگی شود.
 

نقاط قوت

• به کارمندان مسئولیت بیشتری می‌دهد.
• ارتباطات بازتر را تقویت می‌کند.
• هماهنگی و سرعت اجرای ایده‌های جدید را بهبود می‌بخشد.

نقاط ضعف

• می‌تواند باعث سردرگمی شود زیرا کارکنان سرپرست مشخصی ندارند که به او گزارش دهند.
• ممکن است باعث شود کارمندان دانش و مهارت‌های عمومی‌تری داشته باشند.
• حفظ این نوع ساختار پس از رشد شرکت مشکل است.

4. ساختار بخشی یا تقسیمی (Divisional organizational structure)

ساختار بخشی زمانی به کار می‌رود که سازمان بزرگ است و فعالیت‌های متنوعی دارد. در این نوع ساختار، شرکت بر اساس محصول، منطقه جغرافیایی یا بازار به بخش‌های جداگانه تقسیم می‌شود. هر بخش مانند یک واحد مستقل عمل کرده و دارای تیم‌های مخصوص خود در زمینه بازاریابی، فروش، مالی و تولید است. این ساختار باعث تمرکز بهتر بر نیازهای بازار و پاسخ‌گویی سریع‌تر به تغییرات می‌شود. با این حال، ممکن است منجر به افزایش هزینه‌ها و تکرار وظایف مشابه در بخش‌های مختلف شود. ساختار بخشی برای شرکت‌های بزرگ چندمحصولی یا چندملیتی مناسب است.
 

چارت سازمانی تقسیمی، انواع گوناگونی دارد:

ساختار تقسیمی مبتنی بر بازار (Market-based division)

تقسیم‌بندی‌ها بر اساس نوع بازار، صنعت یا مشتری انجام می‌شود. یک شرکت بزرگ کالاهای مصرفی (مانند Target یا Walmart)، ممکن است کالاهای بادوام خود (پوشاک، لوازم الکترونیکی، مبلمان و غیره) را از بخش‌های غذایی یا تدارکات جدا کند.

ساختار بخشی مبتنی بر محصول (Product-based divisional structure)

بخش‌ها بر اساس خط تولید جدا می‌شوند. به‌ عنوان‌ مثال، یک شرکت فناوری ممکن است بخشی را برای ارائه خدمات ابری خود اختصاص دهد، درحالی‌که بقیه بخش‌ها بر روی نرم‌افزارهای مختلف تمرکز می‌کنند. به‌ عنوان‌ مثال می‌توان Adobe و زیرمجموعه خلاقانه آن یعنی Illustrator، Photoshop و InDesign را نام برد.

ساختار تقسیمی جغرافیایی (Geographic division)

تقسیم‌بندی‌ها بر اساس منطقه، قلمرو یا ناحیه انجام می‌شود تا بومی‌سازی و تدارکات مؤثرتری ارائه دهد. ممکن است شرکت‌ها دفاتر زیرمجموعه خود را در سراسر کشور یا جهان تأسیس کنند تا به مشتریان خود نزدیک شوند.

نقاط قوت

• به شرکت‌های بزرگ کمک می‌کند تا انعطاف‌پذیر باشند.
• امکان پاسخ سریع‌تر به تغییرات صنعت یا نیازهای مشتری را فراهم می‌آورد.
• استقلال، خودمختاری و رویکرد سفارشی را ترویج می‌کند.

نقاط منفی

• به‌راحتی می‌تواند منجر به ایجاد منابع تکراری شود.
• می‌تواند باعث ایجاد ارتباط نامناسب یا ناکافی بین ستاد و بخش‌های آن شود.
• می‌تواند منجر به رقابت شرکت با خودش شود.

5. ساختار ماتریسی (Matrix organizational structure)

ساختار ماتریسی شبیه شبکه‌ای است که در آن کارکنان با مهارت‌های مشابه در یک گروه قرار می‌گیرند و به چند مدیر گزارش می‌‍دهند. این مدیران اغلب شامل یک مدیر وظیفه‌ای می‌‍شود که بر پروژه و پیشرفت آن نظارت دارد و یک مدیر محصول که مسئول استراتژی شرکت و موفقیت ارائه محصول است. سازمان‌های چند ملیتی بزرگ معمولا از ساختار سازمانی ماتریسی استفاده کرده و افراد را ترغیب می‌کنند تا مهارت‌ها و دانش خود را در بخش‌ها به اشتراک بگذارند تا به اهداف‌شان برسند.
 

نقاط قوت

• به سرپرستان این امکان را می‌دهد تا به‌راحتی افراد را با توجه به نیازهای پروژه انتخاب کنند.
• نمای پویاتری از سازمان ارائه می‌دهد.
• کارکنان را تشویق می‌کند که از مهارت‌های خود در ظرفیت‌های مختلف جدا از نقش‌های اصلی استفاده کنند.

نقاط ضعف

• باعث ایجاد تضاد و کشمکش بین مدیران بخش‌ها و مدیران پروژه‌ها می‌شود.
• ممکن است بیشتر از سایر نمودارهای سازمانی تغییر کند.

6. ساختار مبتنی بر تیم (team-based organizational structure)

ساختار مبتنی بر تیم نوعی سازمان‌دهی است که تمرکز اصلی آن بر کار گروهی و همکاری بین اعضاست تا اهداف مشخصی را محقق کنند. در این ساختار، سازمان به جای سلسله‌مراتب سخت، تیم‌های چندوظیفه‌ای تشکیل می‌دهد که خودگردان بوده و مسئول تصمیم‌گیری در حوزه فعالیت خود هستند. این مدل باعث افزایش انگیزه، خلاقیت و انعطاف‌پذیری می‌شود و ارتباطات داخلی سریع‌تر و شفاف‌تر است. با این حال، نیاز به فرهنگ سازمانی قوی، اعتماد متقابل و هماهنگی دقیق دارد تا تعارضات کاهش یافته و عملکرد تیم‌ها به حداکثر برسد. در مورد متدولوژی اسکرام و تیم های تایگر بیشتر مطالعه کنید تا بتوانید ساختار مبتنی بر تیم بهتری شکل دهید.
 

نقاط قوت

• با شکستن سیلوها باعث افزایش بهره‌وری، عملکرد و شفافیت می‌شود.
• باعث تقویت ذهنیت رشد می‌شود.
• مدل‌های حرفه‌ای سنتی را با حرکت جانبی افراد تغییر می‌دهد.
• به تجربه بیشتر از سلسله‌مراتب‌ها اهمیت می‌دهد.
• به حداقل مدیریت نیاز دارد.
• برای شرکت‌های چابک با تیم‌های اسکرام یا تایگر مناسب است.

نقاط ضعف

• برخلاف تمایل طبیعی بسیاری از شرکت‌ها به ساختار صرفاً سلسله مراتبی، عمل می‌کند.
• ممکن است مسیرهای پیشرفت را کمتر به کارکنان نشان دهد.

7. ساختار شبکه‌ای (Network organizational structure)

ساختار شبکه‌ای مدلی از سازمان است که بخش زیادی از فعالیت‌ها و عملیات خود را به شرکای خارجی، پیمانکاران یا تأمین‌کنندگان برون‌سپاری می‌کند و تمرکز داخلی خود را روی مدیریت، هماهنگی و استراتژی می‌گذارد. این ساختار باعث انعطاف‌پذیری بالا، کاهش هزینه‌ها و دسترسی سریع به منابع تخصصی می‌شود. سازمان‌های شبکه‌ای می‌توانند به سرعت با تغییرات بازار سازگار شوند و مقیاس عملیات خود را گسترش دهند. با این حال، مدیریت ارتباطات و اطمینان از کیفیت کار شرکا چالش اصلی این سازمان‌هاست و نیازمند اعتماد، قراردادهای دقیق و سیستم‌های کنترل مؤثر است.
 

نقاط قوت

• شبکه پیچیده‌ای از روابط داخلی و خارجی شرکت‌ها ر ا به نمایش می‌گذارد.
• به شرکت‌ها امکان انعطاف‌پذیری و چابکی بیشتری می‌دهد.
• به کارکنان قدرت بیشتری برای همکاری، ابتکار عمل و تصمیم‌گیری می‌دهد.
• به کارکنان و ذینفعان کمک می‌کند تا گردش کار و فرایندها را درک کنند.

نقاط ضعف

• هنگامی‌که با فرایندهای مختلف خارج از شرکت کار می‌کنید، می‌تواند به‌سرعت و بیش‌ازحد پیچیده شود.
• می‌تواند کار را برای کارکنان در تشخیص اینکه چه کسی حرف آخر را می‌زند، دشوارتر کند.

8. ساختار فرآیندی (Process-Based Structure)

ساختار فرآیندی، سازمان را حول فرآیندهای کلیدی و جریان‌های کاری سازماندهی می‌کند، نه بر اساس بخش‌ها یا عملکردهای سنتی. در این مدل، تیم‌ها و واحدها مسئول اجرای کامل یک فرآیند از ابتدا تا انتها هستند، مانند سفارش‌گیری، تولید یا خدمات مشتری. این ساختار باعث تمرکز بر بهبود کارایی، کاهش دوباره‌کاری و افزایش رضایت مشتری می‌شود، زیرا فرآیندها به‌صورت بهینه و هماهنگ اجرا می‌شوند. با این حال، نیاز به آموزش دقیق کارکنان و هماهنگی بین واحدها دارد و ممکن است در سازمان‌های بزرگ، طراحی و مدیریت فرآیندها پیچیده باشد.
 

نقاط قوت:

• همانطور که اشاره شد، یکی از مهمترین مزایای ساختار فرآیندی این است که کارایی و سرعت را افزایش می‌دهد.
• این ساختار سازمانی، کار تیمی را تقویت می‌کند.

نقاط ضعف:

• ساختار فرآیندی می‌تواند موانع بین گروههای مختلف را از میان بردارد.
• ممکن است منجر به مشکلات برقراری ارتباط و محول کردن کار به تیم‌ها یا کارکنان دیگر شود.

9. ساختار دایره‌ای

ساختار دایره‌ای مانند ساختارهای سازمانی سلسله‌ مراتبی است، اما دایره‌ای هستند چون کارکنان سطح بالاتر و مدیران را در مرکز سازمان قرار می‌دهد و پست‌های پایینتر و کارمندان معمولی به ترتیب مانند دایره‌های متمرکز در اطراف آن قرار می‌گیرند. هدف این نوع ساختار سازمانی، تشویق ارتباط باز و آزاد و ایجاد همکاری بین کارمندان در سطوح مختلف است. در حالی که بسیاری از انواع ساختارهای سازمانی دیگر، بخش‌های مختلفی دارند که به صورت مستقل و با اهداف فردی کار می‌کنند، اما در این نوع ساختار از آن جداسازی خبری نیست. ساختار دایره‌ای به تصویر بزرگتر نگاه می‌کند که تمام دپارتمان‌ها بخشی از یک کل هستند.
 

 

کدامیک از انواع ساختار سازمانی برای شرکت من مناسب است؟

معمولا سازمان‌ها به گونه‌ای قابل پیش‌بینی و سازگار رشد می‌کنند. شناخت مراحل رشد برای انتخاب ساختار سازمانی مناسب بسیار مهم است. همانطور که در مراحل مختلف رشد حرکت می‌کنید، باید به مشکلات مختلفی هم رسیدگی کنید. این فرآیند نیاز به ساختار، مهارت‌های مدیریتی و اولویت بندی دارد. به همین خاطر چهار مرحله توسعه در چرخه حیات سازمان را نام می‌بریم که با یک ساختار سازمانی خاص باید هماهنگ شود.
 

استارت آپ

مرحله ابتدایی توسعه با نرخ رشد ناسازگار، ساختار ساده و سیستم‌های غیررسمی مشخص می‌شود. در این مرحله سازمان معمولاً بسیار متمرکز است. شرکت‌های «دات کام» نمونه خوبی از شرکت‌های نوپا هستند.
 

توسعه

مرحله توسعه با رشد سریع و مثبت و همینطور ظهور سیستم‌های رسمی قابل شناسایی است. سازمان‌ها در این مرحله معمولاً بر تمرکز با تفویض اختیارات محدود تمرکز می‌کنند.
 

تحکیم

مرحله ادغام با رشد آهسته‌تر، بخش‌بندی، سیستم‌های رسمی و تمرکز متوسط مشخص می‌شود.
 

تنوع

مرحله تنوع زمانی رخ می دهد که سازمان‌های قدیمی تر و بزرگتر رشد سریع، بوروکراسی و تمرکززدایی را تجربه کنند.
 

همانطور که یک سازمان رشد می‌کند یا از یک مرحله توسعه به مرحله دیگر می‌رود، ممکن است برای به حداکثر رساندن اثربخشی، نیاز داشته باشد که تغییرات با برنامه ریزی دقیق و در شیوه‌های اجرایی و استراتژی‌ها ایجاد کند. هیچ تضمینی وجود ندارد که یک سازمان از یک مرحله به مرحله بعدی برسد. در واقع، این وظیفه مدیریت سازمان است که شاخص‌هایی را شناسایی کند که نشان می‌دهند یک سازمان در مرحله مخاطره یا ناسالم قرار دارد و تعدیل‌های ساختاری مناسب را انجام می‌دهد.

نتیجه‌گیری

مطالب علمی بسیاری بر اساس نحوه بهینه سازی و بهترین ساختار سازمانی برای ایجاد بیشترین تاثیر و بازدهی وجود دارد. بهترین نوع ساختار سازمانی برای کسب‌وکارهای مختلف، فرق می‌کند و تا حد زیادی به اندازه تیم، نوع شرکت و محصول بستگی دارد. رهبران ارشد باید قبل از تصمیم گیری در مورد اینکه کدامیک از انواع ساختار سازمانی برای کسب‌وکارشان بهتر است، عوامل مختلفی از جمله اهداف تجاری، صنعت و فرهنگ شرکت را در نظر بگیرند.
در نهایت توصیه می‌کنیم که ساختار سازمانی خود را بر اساس نیازهای سازمان و فرهنگ شرکت انتخاب کنید.
 

×