ساختار سازمانی چیست؟ معرفی انواع ساختارهای سازمانی

همه شرکت‌ها – حتی اگر اطلاعی از مفهوم ساختار سازمانی نداشته باشند – یک ساختار سازمانی مشخص دارند. احتمالاً شما هم یک ساختار سازمانی (organizational structure) برای شرکتتان داشته باشید. این ساختار در ۹۹ درصد موارد، شبیه یک هرم است؛ مدیران سطح C در بالای هرم قرار می‌گیرند و به ترتیب مدیریت میانی و درنهایت کارکنان در سطوح پایین‌تر می‌آیند.
بیشتر شرکت‌ها بدون در نظر گرفتن زیرساخت‌های شرکت و بررسی سایر ساختارهای سازمانی، از این ساختار استفاده می‌کنند. اما این ساختارهای سلسله مراتبیِ متداول، برای همه شرکت‌ها مناسب نیست. شاید تاکنون نمی‌دانستید که ساختارها و چارت های سازمانی، فقط به یک نوع چارت ختم نمی‌شوند و انواع مختلفی دارند.

 

نمودار سازمانی چیست؟

نمودار سازمانی (یا ساختار سازمانی)، نموداری است که عناوین شغلی مختلف موجود در یک شرکت و ارتباط آن‌ها را مشخص می‌کند. در واقع ساختارهای سازمانی، با هدف تبیین سیستم یک شرکت و نظم دهی به آن ایجاد می‌شوند.

به طور خلاصه می‌توان گفت که ساختار سازمانی، یک ابزار مدیریتی است که برای پیشبرد اهداف تعریف شده و تعیین (و در صورت لزوم) تغییر استراتژی‌های سازمان را تسهیل می‌کند.

 

انواع چارت سازمانی

به طور کلی ساختارهای سازمانی را می توان به هفت دسته‌ی کلی تقسیم‌بندی کرد:

 

1. ساختار سازمانی سلسله مراتبی (Hierarchical organizational structure)
2. ساختار سازمانی عملکردی (Functional organizational structure)
3. ساختار سازمانی افقی یا مسطح (Horizontal or flat organizational structure)
4. ساختار سازمانی بخشی یا تقسیمی (Divisional organizational structures)
5. ساختار سازمانی ماتریسی (Matrix organizational structure)
6. ساختار سازمانی مبتنی بر تیم (Team-based organizational structure)
7. ساختار سازمانی شبکه‌ای (Network organizational structure)

 

در این مقاله هفت نوع معمول ساختارهای سازمانی، دلایل استفاده از آن‌ها و مزایا و معایب انواع نمودارهای سازمانی را به طور کامل بررسی می‌کنیم.

 

۱. ساختار سازمانی سلسله مراتبی

این مدل رایج‌ترین نوع ساختار سازمانی است. در این مدل زنجیره فرمان از بالا (به‌عنوان‌مثال، مدیرعامل یا مدیر) به پایین (به‌عنوان‌مثال، کارکنان سطح ابتدایی و سطح پایین) می‌رود و هر کارمند یک سرپرست دارد.

 

 

نقاط قوت

• سطوح اختیارات و مسئولیت را بهتر تعریف می‌کند.
• نشان می‌دهد که هر فرد به چه کسانی گزارش می‌دهد یا در مورد پروژه‌های خاص با چه کسی صحبت می‌کند.
• مسیرهای شغلی و شانس ارتقاء را مشخص کرده و در کارکنان انگیزه ایجاد می‌کند.
• به هر کارمند یک تخصص می‌دهد.
• ایجاد رفاقت بین کارکنان یک بخش

 

نقاط ضعف

• به خاطر بروکراسی زیاد، امکان نوآوری یا احتمال تغییرات مهم را کاهش می‌دهد.
• باعث می‌شود که کارکنان – به جای منافع کل شرکت – به منافع یک بخش پایبند باشند.
• باعث می‌شود کارکنان سطح پایین احساس کنند که مالکیت کمتری دارند و نمی‌توانند ایده‌های خود را در شرکت بیان کنند.

 

۲. ساختار سازمانی عملکردی

ساختار سازمانی عملکردی ، مشابه ساختار سازمانی سلسله مراتبی، با موقعیت‌هایی با بالاترین سطح مسئولیت در بالا شروع می‌شود و پایین می‌آید. اما کارکنان را در درجه اول، با توجه به مهارت‌ها و عملکرد مربوطه در شرکت سازمان‌دهی می‌شوند. هر بخش هم به‌طور جداگانه و مستقل اداره می‌شود.

 

 

نقاط قوت

• به کارکنان این امکان را می‌دهد که بر نقش خود تمرکز کنند.
• تخصص گرایی را ترغیب می‌کند.
• به تیم‌ها و بخش‌های مختلف کمک می‌کند در تصمیم خود مصمم باشند.
• به‌راحتی و در هر شرکتی با ابعاد مختلف مقیاس‌پذیر است.

 

نقاط ضعف

• ممکن است باعث ایجاد حالت سیلویی در شرکت شود.
• مانع ارتباطات بین دپارتمان‌ها می‌شود.
• فرایندها و استراتژی‌های بازار یا محصولات مختلف در یک شرکت را مبهم می‌کند.

 

۳. ساختار سازمانی افقی یا مسطح

یک ساختار سازمانی افقی یا مسطح، مناسب شرکت‌هایی است که فاصله سطوح کمی بین مدیران عالی و کارکنان رده پایین‌تر دارند. بسیاری از مشاغل نوپا یا همان استارتاپ ها قبل از اینکه به اندازه مورد نیازشان بزرگ شوند و بخش‌های مختلف ایجاد کنند، از ساختار سازمانی افقی استفاده می‌کنند. البته برخی از سازمان‌ها بعد از رشد هم این ساختار را حفظ می‌کنند تا همه کارکنان را به نظارت کمتر و مشارکت بیشتر تشویق کنند.

 

 

نقاط قوت

• به کارمندان مسئولیت بیشتری می‌دهد.
• ارتباطات بازتر را تقویت می‌کند.
• هماهنگی و سرعت اجرای ایده‌های جدید را بهبود می‌بخشد.

 

نقاط ضعف

• می‌تواند باعث سردرگمی شود زیرا کارکنان سرپرست مشخصی ندارند که به او گزارش دهند.
• ممکن است باعث شود کارمندان دانش و مهارت‌های عمومی‌تری داشته باشند.
• حفظ این نوع ساختار پس از رشد شرکت مشکل است.

۴. ساختار سازمان بخشی یا تقسیمی

در ساختارهای سازمانی تقسیمی، دپارتمان‌های مختلف یک شرکت بر منابع خود کنترل دارند و اساساً مانند یک شرکت در سازمانی بزرگ‌تر عمل می‌کنند. هر بخش می‌تواند تیم بازاریابی، تیم فروش، تیم فناوری اطلاعات و غیره خود را داشته باشد. این ساختار برای شرکت‌های بزرگ خوب عمل می‌کند زیرا به بخش‌های مختلف قدرت می‌دهد تا بدون نیاز به گزارش دهی به مدیران اجرایی مختلف، تصمیم‌گیری کنند.

چارت سازمانی تقسیمی، انواع گوناگونی دارد:

 

ساختار سازمانی تقسیمی مبتنی بر بازار (Market-based division)

تقسیم‌بندی‌ها بر اساس نوع بازار، صنعت یا مشتری انجام می‌شود. یک شرکت بزرگ کالاهای مصرفی (مانند Target یا Walmart)، ممکن است کالاهای بادوام خود (پوشاک، لوازم الکترونیکی، مبلمان و غیره) را از بخش‌های غذایی یا تدارکات جدا کند.

 

ساختار سازمانی بخشی مبتنی بر محصول (Product-based divisional structure)

بخش‌ها بر اساس خط تولید جدا می‌شوند. به‌عنوان‌مثال، یک شرکت فناوری ممکن است بخشی را برای ارائه خدمات ابری خود اختصاص دهد، درحالی‌که بقیه بخش‌ها بر روی نرم‌افزارهای مختلف تمرکز می‌کنند، به‌عنوان‌مثال می‌توان Adobe و زیرمجموعه خلاقانه آن یعنی Illustrator، Photoshop و InDesign را نام برد.

 

 

ساختار سازمانی تقسیمی جغرافیایی (Geographic division)

تقسیم‌بندی‌ها بر اساس منطقه، قلمرو یا ناحیه انجام می‌شود تا بومی‌سازی و تدارکات مؤثرتری ارائه دهد. ممکن است شرکت‌ها دفاتر زیرمجموعه خود را در سراسر کشور یا جهان تأسیس کنند تا به مشتریان خود نزدیک شوند.

 

نقاط قوت

• به شرکت‌های بزرگ کمک می‌کند تا انعطاف‌پذیر باشند.
• امکان پاسخ سریع‌تر به تغییرات صنعت یا نیازهای مشتری را فراهم می‌آورد.
• استقلال، خودمختاری و رویکرد سفارشی را ترویج می‌کند.

 

نقاط منفی

• به‌راحتی می‌تواند منجر به ایجاد منابع تکراری شود.
• می‌تواند باعث ایجاد ارتباط نامناسب یا ناکافی بین ستاد و بخش‌های آن شود.
• می‌تواند منجر به رقابت شرکت با خودش شود.

 

۵. ساختار سازمانی ماتریسی

یک نمودار سازمانی ماتریسی شبیه یک شبکه است و تیم‌های چندمنظوره‌ای را نشان می‌دهد که برای پروژه‌های خاص تشکیل می‌شوند. به‌عنوان‌مثال، یک مهندس ممکن است به‌طور دائمی در بخش مهندسی به رهبری یک مدیر مهندسی فعالیت داشته باشد، اما در یک پروژه موقت به رهبری مدیر پروژه نیز کار کند. نمودار سازمانی ماتریسی هر دوی این نقش‌ها و روابط گزارشگری را شامل می‌شود.

 

 

نقاط قوت

• به سرپرستان این امکان را می‌دهد تا به‌راحتی افراد را با توجه به نیازهای پروژه انتخاب کنند.
• نمای پویاتری از سازمان ارائه می‌دهد.
• کارکنان را تشویق می‌کند که از مهارت‌های خود در ظرفیت‌های مختلف جدا از نقش‌های اصلی استفاده کنند.

 

نقاط ضعف

• باعث ایجاد تضاد و کشمکش بین مدیران بخش‌ها و مدیران پروژه‌ها می‌شود.
• ممکن است بیشتر از سایر نمودارهای سازمانی تغییر کند.

 

۶. ساختار سازمانی مبتنی بر تیم

یک ساختار سازمانی مبتنی بر تیم، کارکنان را با توجه به تیم‌های مختلف گروه‌بندی کند. در مورد متدولوژی اسکرام و تیم های تایگر بیشتر مطالعه کنید تا بتوانید ساختار مبتنی بر تیم بهتری شکل دهید. ساختار سازمانی تیمی معمولاً به‌منظور برهم زدن سلسله‌مراتب سنتی، تمرکز بیشتر بر حل مشکلات، همکاری و کنترل بیشتر روی کارکنان ایجاد می‌شود.

نقاط قوت

• با شکستن سیلوها باعث افزایش بهره‌وری، عملکرد و شفافیت می‌شود.
• باعث تقویت ذهنیت رشد می‌شود.
• مدل‌های حرفه‌ای سنتی را با حرکت جانبی افراد تغییر می‌دهد.
• به تجربه بیشتر از سلسله‌مراتب‌ها اهمیت می‌دهد.
• به حداقل مدیریت نیاز دارد.
• برای شرکت‌های چابک با تیم‌های اسکرام یا تایگر مناسب است.

 

نقاط ضعف

• برخلاف تمایل طبیعی بسیاری از شرکت‌ها به ساختار صرفاً سلسله مراتبی، عمل می‌کند.
• ممکن است مسیرهای ارتقا را کمتر به کارکنان نشان دهد.

 

۷. ساختار سازمانی شبکه‌ای

این روزها، تعداد کمی از کسب‌وکارها همه خدمات خود را زیر یک سقف قرار می‌دهند؛ اما سروکله زدن با تعداد زیادی از فروشندگان، پیمانکاران فرعی، فریلنسرها، مکان‌های خارج از دفتر اصلی و دفاتر زیرمجموعه می‌تواند گیج‌کننده باشد. ساختار سازمانی شبکه، گسترش منابع را توجیه می‌کند. همچنین می‌تواند یک ساختار داخلی را توصیف کند که بیشتر بر ارتباطات و روابط باز تمرکز دارد تا سلسله‌مراتب.

 

 

نقاط قوت

• شبکه پیچیده‌ای از روابط داخلی و خارجی شرکت‌ها ر ا به نمایش می‌گذارد.
• به شرکت‌ها امکان انعطاف‌پذیری و چابکی بیشتری می‌دهد.
• به کارکنان قدرت بیشتری برای همکاری، ابتکار عمل و تصمیم‌گیری می‌دهد.
• به کارکنان و ذینفعان کمک می‌کند تا گردش کار و فرایندها را درک کنند.

 

نقاط ضعف

• هنگامی‌که با فرایندهای مختلف خارج از شرکت کار می‌کنید، می‌تواند به‌سرعت و بیش‌ازحد پیچیده شود.
• می‌تواند کار را برای کارکنان در تشخیص اینکه چه کسی حرف آخر را می‌زند، دشوارتر کند.

 

نتیجه‌گیری

ساختار سازمانی، نموداری برای تعیین ارتباط عناوین شغلی یک سازمان است و با هدف سازمان‌دهی موقعیت یک شرکت مورداستفاده قرار می‌گیرد. در گذشته بیشتر از ساختار سازمانی سلسله مراتبی استفاده می‌شد؛ اما امروزه با پیشرفت دنیای کسب‌وکار و تنوع موقعیت‌های شغلی، ساختارهای سازمانی دیگری هم تعریف شده‌اند. در این مقاله به معرفی متداول‌ترین ساختارهای سازمانی موجود و مزایای و معایب استفاده از آن‌ها پرداختیم.
در نهایت توصیه می‌کنیم که ساختارهای سازمانی خود را بر اساس نیازهای سازمان و فرهنگ شرکت انتخاب کنید.