ما هر روزه برای هر تصمیمی جزئیات را بررسی می‌کنیم. اما آیا این همان ارزیابی استدلال در تفکر انتقادی است؟ روش ما صحیح است؟ بیایید جزئیات بیشتر را با هم بررسی کنیم.
ارزیابی صحیح به طرز چشمگیری بر تفکر انتقادی تأثیر می‌گذارد. در واقع اگر کسی به مهارت ارزیابی یا Evaluation تسلط پیدا نکند، به هیچ وجه نمی‌تواند ادعا کند که به صورت انتقادی فکر می‌کند. با ارزیابی صحیح، فرد می‌تواند ادعاها و استدلال‌های مختلف را به صورت منطقی و دقیق بررسی کند و به جای قبول یا رد آنها به صورت متعصبانه، به دنبال دلایل و مدارکی برای پشتیبانی یا رد آنها بگردد. در این مقاله، پس از تعریف دقیق ارزیابی به توضیح عناصر و روش‌های مختلف آن برای تفکر منتقدانه خواهیم پرداخت.
منظور از ارزیابی در تفکر انتقادی چیست؟
به بررسی و قضاوت دربارۀ کیفیت، ارزش یا اهمیت مراجع، ارزیابی گفته می‌شود. ما در فرایند ارزیابی نقاط قوت و محدودیت‌های مراجع اطلاعاتی را با توجه به تحقیقاتی که انجام می‌دهیم بررسی می‌کنیم تا از تفکر متعصبانه دور شویم. در فرایند ارزیابی باید به این سوالات پاسخ دهیم:
نقاط قوت و ضعف این منبع یا استدلال چیست؟
ادعاها چقدر با دلایل و شواهد پشتیبانی می‌شوند؟
کدام ادعاها نیاز به بررسی بیشتری دارند؟
کیفیت یک مرجع یا استدلال که به موضوع مشخصی پرداخته است، چگونه با مراجع دیگر در همان موضوع مقایسه می‌شود؟
ارزیابی این منبع یا استدلال چه کمکی به دانش روز جهان می‌کند؟
ارزیابی کلی ما از این منبع یا استدلال چیست؟
یک ارزیابی صحیح باید توسط تجزیه و تحلیل (Analysis) پشتیبانی شود. در واقع تجزیه و تحلیل این امکان را به ما می‌دهد که منابع خود را به عناصر سازندۀ آن تقسیم کنیم و ببینیم چگونه در کنار یکدیگر کار می‌کنند.
شش سوال کلیدی تفکر انتقادی
چند سوال اصلی تفکر انتقادی در هر موقعیتی عبارت است از:
چه اتفاقی در حال رخ دادن است؟
سوالات اساسی را مطرح کنید.
چرا این اتفاق مهم است؟
از خودتان بپرسید که چرا این اتفاق برایتان اهمیت دارد.
چه چیزی را از دست می‌دهم؟
توجه داشته باشید در صورت وقوع آن اتفاق، ممکن است چه چیز مهم یا چه اطلاعاتی را از دست بدهید.
از کجا باید درباره چیزی که به آن فکر می‌کنم، بدانم؟
ببینید چیزی که به آن فکر می‌کنید را از کجا فهمیدید و چطور آن ایده را شکل داده‌اید.
چه کسی آن را می‌گوید؟
موقعیت گوینده و موضع او نسبت به موضوع را مشخص کنید. بعد ببینید آن موقعیت چطور می‌تواند بر طرزفکرش تاثیر بگذارد.
چه چیز دیگری؟ چه می‌شود اگر؟
از خودتان بپرسید به چه چیز دیگری باید توجه کنید و این مساله چطور X یا Y را تغییر می‌دهد.
بعد از اجرای آنالیز، نوبت به ارزیابی می‌رسد که کل مرجع موردنظر و اجزای سازنده آن را ارزیابی می‌کند تا در مورد کیفیت، ارزش یا اهمیت آنها قضاوت کند. اگر قصد داریم واقعاً به صورت انتقادی فکر کنیم، باید حواسمان به این نکته باشد که بدون انجام تجزیه و تحلیل، ارزیابی ما می‌تواند مغرضانه یا حتی ناقص باشد.
چرا ارزیابی در تفکر انتقادی این‌قدر مهم است؟!
همان‌طور که گفتیم، مهارت ارزیابی یکی از بحث‌های کلیدی در تفکر انتقادی است. ارزیابی استدلال‌های ارائه شده توسط دیگران، عمق تفکر انتقادی ما را بیشتر می‌کند و این امکان را به ما می‌دهد که استدلال‌هایی قوی‌تر و دقیق‌تر ایجاد کنیم.
ارزیابی ما را مجبور می‌کند از کنار مسائل ساده نگذریم و به همه چیز دیدگاه تحلیلی و دقیق داشته باشیم. همان‌طور که در ادامه خواهیم دید، برای شکل‌گیری یک ارزیابی صحیح، فرد باید ادعاها، مدارک و دلایل پیرامون استدلال را به دقت بررسی کند. اگر در برخورد با هر موضوعی چنین راهبری داشته باشیم، طبیعتاً مهارت تحلیلی‌مان تا حدود زیادی بهتر خواهد شد.
در ضمن، فراموش نکنیم که در روند ارزیابی صحیح، فرد می‌تواند با مطالعه و بررسی مدارک و دلایل مختلف، دانش و شناخت خود را نسبت به موضوع موردنظر افزایش دهد.
نحوه ارزیابیِ منابع، استدلال‌ها، شواهد و روشها
تا اینجای مقاله دیدیم که منظور از «ارزیابی»، بررسی دقیق و علمی ادعاها و استدلال‌های مطرح‌شده است که برای حصول یک نتیجۀ منطقی و درست انجام می‌شود. با این حال، باید دقت داشته باشیم که نحوه ارزیابی منابع، استدلال‌ها، شواهد و روشها با یکدیگر متفاوت است و هرکدام به شیوۀ خاص خودش انجام می‌گیرد.
ارزیابی منابع
برای ارزیابی منابع باید قوانین و قراردادهای حاکم بر حوزۀ علمی موردنظر را لحاظ کنیم. اگرچه اینجا می‌توانیم از سؤالات ارزیابی که بالاتر ذکر شد استفاده کنیم، اما بعضی منابع به معیارهای ارزیابی خاص‌تری نیاز دارند. اگر در مرحلۀ بررسی منابع تحقیق یا همان Literature هستیم یا اگر در حال نوشتن نقد کتاب، بررسی مقاله یا تحلیل انتقادی یک مسئله هستیم، باید دو نکتۀ زیر را مد نظر داشته باشیم:
منبع خود را به‌درستی تجزیه‌وتحلیل کرده و مباحثی که در مورد ارزیابی استدلال‌ها، شواهد و روشها بررسی می‌شود را به طور کامل اجرا کنیم. (منظور نکاتی است که در ادامۀ مقاله بیان می‌شوند.)
یاد بگیریم چطور باید استدلال خود را توسعه دهیم.
ارزیابی استدلال‌ها: رویکرد پرسشگرانه
یکی از رویکردهای مؤثر برای ارزیابی استدلال‌ها این است که به سوالات زیر به شکل دقیق پاسخ دهیم:
این استدلال چقدر به مشکل یا مسئله رسیدگی می‌کند؟
آیا استدلال حاضر نتیجۀ واضح و روشنی دارد؟
آیا نتیجه‌گیری حاصل، به شکل منطقی از استدلال و ادعاهای مطرح‌شده پیروی می‌کند؟
آیا بعضی ادعاهای ضمنی وجود دارند که با شواهد یا استدلال‌ها مخالف باشند؟
کیفیت و ارتباط شواهد مورداستفاده در استدلال چگونه است؟
در این زمینۀ علمی یا پژوهشی، چقدر از شواهد استفاده می‌شود؟
ادعاهای مطرح شده در استدلال چقدر منطقی هستند؟
آیا می‌توانیم سوگیری‌ها یا استدلال‌های ناقص را شناسایی کنیم؟
پس از پاسخ به این سؤالات (و هر سؤال دیگری که مرتبط با ارزیابی پروژه باشد)، می‌توانیم ارزیابی اصلی خود را تدوین کنید. در ادامه مثالی را مطرح می‌کنیم که به‌روشنی نشان می‌دهد ارزیابی یک استدلال ساده چطور انجام می‌گیرد. اگر سری مقالات دیدار را درباره تفکر انتقادی خوانده باشیم، حتماً مثال مربوط به احتمال باران را یادمان هست. هر بخش از روند ارزیابی در این مثال، به دو قسمت «تجزیه‌وتحلیل» و «ارزیابی» تقسیم می‌شود.
1) شواهد (Evidence): نزدیک شدن طوفان در نقشه هواشناسی
تجزیه‌وتحلیل: نویسنده برای این پیش‌بینی از سایت اداره هواشناسی استفاده کرده است. نمایشگر رادار 10 دقیقه عقب‌تر از زمان واقعی است؛ با این حال به ما کمک می‌کند حرکت ابرهای بارانی را ببینیم.
ارزیابی: استدلالی که اینجا با آن طرف هستیم، بر اساس بهترین شواهد موجود شکل گرفته است. حتی نویسنده می‌توانست با استفاده از ابزارهای موجود، احتمال بارش باران را بر حسب درصد تخمین بزند.
2) دلیل یا منطق (Reason): به احتمال زیاد باران خواهد بارید.
تجزیه و تحلیل: نویسنده فرض کرده ابرهای بارانی در یک الگوی قابل پیش‌بینی حرکت می‌کنند. بر این اساس، پیش‌بینی می‌کند که در منطقه باران خواهد بارید. اینجا عبارت «احتمالا» بیشتر از 50 درصد پیش‌بینی می‌کند باران بگیرد؛ اما نه 100 درصد.
ارزیابی: نویسنده از احتمال بارندگی ارزیابی صحیحی انجام داده است. اما باید این را به یاد داشته باشیم که او می‌توانست برای ارزیابی دقیق‌تر، از برآورد درصدی ارائه‌شده توسط اداره هواشناسی استفاده کند. در واقع یکی از محدودیت‌های استدلال همین عبارت «احتمالا» است که به چیزی بیشتر از 50 درصد اشاره دارد. قطعاً تخمین درصدی دقیق، مثلاً 80 درصد، می‌توانست استدلال نویسنده را تقویت کند.
3) ادعا (Claim): باید چتر بیاوریم.
تجزیه و تحلیل: نویسنده بر اساس شواهد و دلایلش فرض می‌کند در صورت احتمال باران، آوردن چتر پیشنهاد خوبی است. بنابراین نتیجه می‌گیرد: «باید چتر بیاوریم و از آن استفاده کنیم.»
ارزیابی: اینجا ارزیابی حکم می‌کند که این ادعا (به طور کلی) معتبر است. چراکه شواهد و استدلال به این نتیجه رسیده‌اند که احتمال بارندگی وجود دارد. اما نباید همه چیز را متعصبانه قبول کنیم. مثلاً تمرکز بر چتر به عنوان تنها راه‌حل مسئله می‌تواند یکی از محدودیت‌های استدلال باشد. چرا؟ چون شاید بعضی افراد ترجیح دهند از کت بارانی یا رانندگی با ماشین‌های سقف‌دار برای جلوگیری از خیس‌شدن در باران استفاده کنند.
استدلال: رویکرد گام به گام
روش دیگر ارزیابی استدلال‌ها پیروی از یک رویکرد گام‌به‌گام یا Step-By-Step است. این رویکرد کمی سیستماتیک‌تر است و همان اصولی که در شیوۀ پرسشگرانۀ بالا ذکر شد را در 6 مرحله پیاده‌سازی می‌کند. توجه داشته باشیم که این رویکرد برای ارزیابی استدلال‌های پیچیده و بررسی چندین منبع با استفاده از معیارهای یکسان مفیدتر است.
ما می‌توانیم این مراحل را در صورت نیاز مطابق با ارزیابی‌های خودمان یا پروژه‌ای که روی آن تمرکز داریم تنظیم کنیم. همان‌طور که مراحل را دنبال می‌کنیم، می‌توانیم با طراحی یک «نقشه آرگومان» (Argument Map) کار خود را دقیق‌تر و سریع‌تر کنیم.
1) ارزیابی استدلال اصلی
هر مرجع اطلاعاتی یک پیام کلیدی دارد که به عنوان استدلال اصلی یا مرکزی آن مرجع مطرح می‌شود. این استدلال باید از نظر نقاط قوت و محدودیت‌هایش به‌دقت مورد توجه قرار گیرد.
2) بررسی ادعاها یا استدلال‌های ضمنی
در مرحلۀ دوم باید بررسی کنیم که آیا استدلال به گونه‌ای ارائه شده است که از مخاطب بخواهد نتیجه‌گیری کند؟ حتی اگر استدلال به صراحت بیان نشده باشد، قطعاً به دنبال نتیجه‌ای مشخص است.
3) ارزیابی شواهد
یک ادعای معتبر باید با شواهدی قابل اعتماد از منابعی معتبر پشتیبانی شود. ادعاهایی که هیچ مدرک و شاهدی ندارند، فرضیات یا نظراتی ضعیف هستند که طبیعتاً استدلالی ضعیف را به دنبال خواهند داشت.
4) ارزیابی استدلال
یک استدلال قوی، ارتباط منطقی بین یک ادعا و شواهد مرتبط با آن را توضیح می‌دهد.
5) توجه به محدودیت‌ها
یک استدلال منطقی و مستدل، محدودیت‌ها و سوگیری‌های احتمالی را مدنظر قرار داده است. برای اینکه ببینیم یک استدلال قوی است یا ضعیف، می‌توانیم منابع دیگر با استدلال‌هایی درباره موضوع مشابه را بررسی کنیم.
6) فرموله کردن ارزیابی
ارزیابی نهایی ما باید به دور از هرگونه تعصب و جانب‌داری، کیفیت مراجع یا استدلال‌ها را در نظر بگیرد. همچنین باید نقاط قوت، محدودیت‌ها و ارزشی که دارد را برجسته کند.
روشها و شواهد
در ارزیابی روشها و شواهد یک قاعده کلی وجود دارد که می‌گوید: روش‌های قابل اعتماد زمانی که به خوبی اعمال شوند، به شواهدی قابل اعتماد منجر می‌شوند. وقتی از روشها یا شواهدی استفاده می‌کنیم که از منابع دیگر تامین شده‌اند، باید با پرسش سوالات درست مطمئن شویم این روشها و شواهد با توجه به هدف‌مان، معتبر، مرتبط و دقیق هستند.
در مورد اینکه کدام روشها و شواهد قوی یا ضعیف هستند، باید به رشته و حوزۀ علمی موردنظر نگاه کرد. در واقع هنگام ارزیابی روشها و شواهد، باید دستورالعمل‌های ارزیابی، استانداردها و انتظارات حوزۀ علمی موردنظر خود را در نظر داشته باشیم.
سوالات زیر به ما کمک می‌کنند نقاط قوت و ضعف روشها و شواهدمان را تعیین کنیم:
نقاط قوت و محدودیت‌های اصلی روش کدام‌ها هستند؟
آیا این روشی که انتخاب کردیم، مرتبط‌ترین و دقیق‌ترین روش ممکن برای این کار است؟
آیا این روش قابل اعتماد است؟ آیا با توجه به حوزۀ علمی موردنظر، یک روش استاندارد محسوب می‌شود؟
آیا این روش قابل تکرار است؟ (یعنی آیا کسی می‌تواند همین مراحلی که ما طی می‌کنیم را برای دستیابی به همین نتیجه دنبال کند؟)
انتخاب روش چگونه بر تعمیم‌پذیری استدلال‌های مورد حمایت آن تأثیر می‌گذارد؟
روش موردنظر چقدر خوب در این فرایند اعمال شد؟
آیا ممکن است این روش یا شواهد موجود، تحت تأثیر سوگیری‌ها یا استدلال‌های نادرست باشند؟
تولید، جمع‌آوری و پردازش داد‌ها یا شواهد چقدر دقیق بوده است؟
نقاط قوت و محدودیت‌های اصلی شواهد کدام‌ها هستند؟
آیا در داده‌ها یا شواهد شکاف، بی‌دقتی، تناقض یا اشتباهی وجود دارد؟
آیا از این شواهد می‌توان تفسیرهای متعددی کرد؟
اگر این شواهد از منظری متفاوت نگریسته شوند، آیا بر استدلال‌هایمان خدشه‌ای وارد می‌شود؟
جمع‌بندی
ارزیابی صحیح، یکی از مهارت‌های اساسی در تفکر انتقادی است. در مقالات قبلی گفتیم که تفکر انتقادی به معنای بررسی و ارزیابی ادعاها، دلایل و موارد مطرح شده است. این فرایند شامل تشخیص مشکلات، پیدا کردن راه‌حل‌ها و تصمیم‌گیری منطقی و علمی است. بنابراین بدون ارزیابی صحیح، تفکر انتقادی نمی‌تواند به صورت کامل و جامع انجام شود. ارزیابی نادرست می‌تواند به استدلال‌های غلط و تصمیمات نادرست منجر شود. بنابراین بهتر است با توجه به نکاتی که در این مقاله مطرح کردیم، ارزیابی صحیح را بیاموزیم و با اجرای آن باعث بهبود تصمیم‌گیری‌های شخصی و حرفه‌ای خود شویم.
به فرایند بررسی، زیر سوال بردن و قضاوت مراجع، ارزیابی گفته می‌شود. این بررسی و قضاوت، از منظر کیفیت، ارزش، ارتباط یا اهمیت مراجع انجام می‌شود. ما در فرایند ارزیابی نقاط قوت و محدودیت‌های مراجع اطلاعاتی را بررسی می‌کنیم تا از تفکر جانب‌دارانه و متعصبانه دور شویم.
چگونه می‌توان با استفاده از رویکرد گام به گام به ارزیابی استدلال‌ها پرداخت؟
رویکرد گام‌به‌گام برای ارزیابی استدلال‌ها عبارت‌اند از:
ارزیابی استدلال اصلی مرجع اطلاعاتی
بررسی ادعاها یا استدلال‌های ضمنی موجود در مرجع
ارزیابی شواهد ذکرشده
ارزیابی استدلال از دیدگاه ارتباط منطقی بین ادعای مطرح شده و شواهد استدلال
توجه به محدودیت‌ها
فرموله کردن ارزیابی
×
یکشنبه نامه های رایگان دیدار!
با به‌روزترین و علمی ترین مقالات حوزه فروش و ارتباط با مشتری هر یکشنبه قبل از صرف صبحانه منتظر یک ایمیل خوشمزه از طرف ما باشید
پرسش
در ارزیابی نهایی باید چه کار کنیم؟
پاسخ را نشان بده
پاسخ
ارزیابی نهایی ما باید به دور از هرگونه تعصب و جانب‌داری، کیفیت مراجع یا استدلال‌ها را در نظر بگیرد. همچنین باید نقاط قوت، محدودیت‌ها و ارزشی که دارد را برجسته کند.
سوال را نشان بده
پرسش
چگونه نقاط قوت و ضعف روشها را پیدا کنیم؟
پاسخ را نشان بده
پاسخ
آیا این روش قابل اعتماد است؟ آیا این روش قابل تکرار است؟ روش موردنظر چقدر خوب در این فرایند اعمال شد؟
سوال را نشان بده
پرسش
برای نقد کتاب یا مقاله باید چه نکاتی را در نظر بگیریم؟
پاسخ را نشان بده
پاسخ
منبع را به درستی تجزیه‌وتحلیل کرده باشیم یاد بگیریم چطور باید استدلال خود را توسعه دهیم
سوال را نشان بده
پرسش
برای ارزیابی منابع باید به چه چیزهایی توجه کنیم؟
پاسخ را نشان بده
پاسخ
باید قوانین و قراردادهای حاکم بر حوزۀ علمی موردنظر را لحاظ کنیم
سوال را نشان بده
پرسش
ارزیابی در تفکر انتقادی چه فایده‌ای دارد؟
پاسخ را نشان بده
پاسخ
عمق تفکر انتقادی ما را بیشتر می‌کند و این امکان را به ما می‌دهد که استدلال‌هایی قوی‌تر و دقیق‌تر ایجاد کنیم.
